„Zvone zvona Srbobranska, sva se ori Bačka“

Glas o njoj stigao je do svakog kutka srpskog pravoslavlja, glas o njenoj lepoti i glas o njenim tragedijama, pa zato danas pravoslavni Srbobranci, kako su to činili i njihovi preci, ovaj hram doživaljavaju kao svoju zajedničku kuću, u čije su zidove svi ugradili svoju ciglu, a svoje srce i veru u noseće stubove, lađu i zvonike.

 

Crkva je osnovana 1787. godine, a gradnja je sa prekidima trajala 20 godina. Dovršena je 1807. godine i osvetio je Episkop bački Gedeon. Zaštitnici crkve su apostoli sv. Petar i sv. Pavle. „Lađa“ crkve dugačka je 38,3 metra a široka 12,3 metra. Zvonici sa tornjevima visoki su 68 metara.

 

Sa dva visoka, elegantno izvedena tornja koji pozlaćenim „jabukama“ i velikim krstovima dominiraju okolinom, srbobranska crkva je među najvećim, a jedinstvenim arhitektonskim rešenjem i među najlepšim pravoslavnim bogomoljama u panonskom podneblju. Istovetan hram postoji još u Budimu, a slični su mu oni u Pančevu i Temišvaru. Dva zvonika sa tornjevima predstavljaju srpski narod s obe strane Save i Dunava, a monumentalna „lađa“ simbolizuje njihovo ujedinjenje i snagu. Stilski je klasicistička građevina, sa ostacima baroknih oblika. Rezbariju ikonostasa radio je Georgije Dević 1859–63, ikone i zidne slike Novak Radonjić 1861. godine, a pevnice i tronove Konstantin Pantelić. Vitraže sa likovima svetih izradila je staklo-slikarska radionica Stanišić iz Sombora, ponajbolji majstori u svojim epohama.

 

Nisu je zaobilazile tragedije i razaranja, ali opstala je.

 

U borbama za Sentomaš 1848/49. godine crkva je teško stradala. Bila je na nišanu artiljerijskih oruđa napadača, koji je nastojao da je uništi kao simbol jednog naroda. Tornjevi su porušeni, zvonici i „lađa“ oštećeni toppovskim đuladima, zvona razbijena... Posle pada Sentomaša 1849. godine, ikonostas je uništen, crkva opljačkana i oskrnavljena, a uništena je i dragocena arhivska građa. Zvona su završila u Pešti, u nekoj od topolivnica.

 

Popravka je počela 1857. godine i završena 1871. Zvona crkve ponovo su zaćutala 13. avgusta 1917. godine, kada su ih austrougarske vojne vlasti skinule i poslale u Beč, opet da se pretope u topove. Ali, ni Srbobranci ne odustaju lako. Prikupljen je novac i nova zvona ponovo su se oglasila sa tornjeva crkve, brzo po oslobođenju i prisajedinjenju.

 

Pa ponovo razaranje; crkva Bogojavljenja Gospodnjeg bez povoda je aprila 1941. godine bila bombardovana granatama artiljerije mađarske fašističke okupatorske vojske. Oba tornja i krov su bili znatno oštećeni, crkva je opljačkana i oskrnavljena. Pričinjena šteta otklanjana je nakon oslobođenja, sve do 1955. godine.

 

Pa nesrećni slučaj; 10. septembra 1987. godine, u popodnevnim časovima, u tornju crkve pojavila se vatra. Požar se brzo širio proždirući suve grede krovne konstrukcije i tornjeve. Zahvaljujući čvrstoj konstrukciji koja je izdržala teret plamteće krovne građe „lađe“, ali i padajućih greda sa rušećih tornjeva, vatra ipak nije uništila sve. U požaru je izgoreo krov lađe i oba tornja, ali vatra nije prodrla u unutrašnjost crkve. Tako je od požara sačuvan ikonostas, najveća vrednost crkve, a spasene su i ostale dragocenosti.

 

I opet je obnovljena i danas sija u punom sjaju. I opet zvona njena pozivaju, kao u stihu... „Zvone zvona sentomaška, sva se ori Bačka“.

 

U zidove ove znamenite crkve svetog Bogojavljenja, sa spoljne strane, ugrađene su nadgrobne ploče znamenitih Srbobranaca iz XVIII veka sa natpisima na crkveno-slovenskom jeziku. Sa leve strane pri zapadnom ulazu nalazi se velika ploča od crnog mermera sa natpisom: „Srbobranci poginuli, nestali i umrli u svetskom ratu 1914-1918 godine“. Sledi spisak sa 181 imenom. Sa desne strane, od 4. januara 2021. godine, stoji i ploča od belog mermera sa natpisom: „Srpska pravoslavna crkvena opština srbobranska, povodom centralnog obeležavanja godišnjice Racije u Bačkoj, 4. januara 2021. godine postavlja ovo spomen obeležje u znak neprolaznog sećanja na žrtve zločinačke racije mađarskih okupacionih snaga u Srbobranu i Bačkoj, u januaru 1942. godine“.

 

Zbog svoje umetničke vrednosti, ikonostas je pod brojem 217 upisan u registar zaštićenih spomenika kulture (rešenje broj 1552, Beograd, 20 decembra 1950. godine), zbog svoje izuzetne kulturno-istorijske vrednosti, crkva Bogojavljenja Gospodnjeg upisana je pod brojem 345 u registar zaštićenih spomenika (rešenje broj 444, Novi Sad, 5. juna 1962. godine).

 

Izvori:

Spomeničko nasleđe Srbije, Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije

prof. Milivoj Tutorov

prof. dr Radoslav J. Subić